این مکان، سومین مزار جهان تشیع با بیش از 12 قرن قدمت است؛ مزار شیخان یعنی مقابر الشیوخ و العلما چرا که جمعی از محدثین و علما طی قرون متمادی در این مکان مدفون شدهاند.
علامه مجلسی میگوید کسانی در قم خفتهاند که تعظیم و بزرگداشت آنها، تعظیم دین است و اکرام و زیارت آنها، احترام به ائمه طاهرین(ع) است.
ابن قولویه در کتاب «کامل الزیارات» و از قول امام علی بن موسی الرضا(ع) نقل میکند که ایشان فرمودند: کسانی که قادر نیستند من و امامان معصوم را در مشاهد مشرفه زیارت کنند، دوستان شایسته ما را در اقصی نقاط دنیا زیارت کنند، ثواب زیارت ما برایشان نوشته میشود.
میتوان مزار شیخان را مقبره خانوادگی اشعریون قمی هم دانست، آنها همواره به وجود جناب زکریا بن آدم به عنوان جانشین امام رضا(ع) و امام جواد(ع) افتخار میکردند و مشخص میشود که اینجا مقبره خانوادگی آنهاست.
اشعریون به سال 94 هجری قمری از دست حجاج بن یوسف ثقفی به سمت قم هجرت کردند و در این شهر سکنی گزیدند، بنابراین تشیع مردم قم مدیون آنهاست؛ در تاریخ هم ثبت شده که در زمان امام سجاد(ع)، اولین کانون شیعی در قم شکل گرفته است.
نیمی از احادیث موجود در کتاب عظیم «اصول کافی» شیخ کلینی، از اشعریون نقل شده و حاصل تلاش آنهاست؛ اشعریون به جایی رسیدند که امام صادق(ع) میفرماید «اگر قمیها نبودند، دین ضایع میشد».
مقبرة العلما جایی در همین مزار شیخان است که زکریا بن آدم وکیل امام رضا(ع) و امام جواد(ع) نیز در همین قطعه به خاک سپرده شده است؛ آیتالله مرحوم بهجت میفرمودند «اگر قبر جناب زکریا در چین بود، سزاوار بود با پای پیاده به زیارت ایشان میرفتیم» و علمای ما گفتهاند بعد از نواب اربعه، کسی اینگونه مورد احترام نبوده است.
علی بن مصیب همدانی خدمت امام رضا(ع) رسید و عرض کرد محل زندگی ما از شما دور است، مشکلات و مسائل خود را از چه کسی بپرسیم؟ پاسخ شنید که «زکریا بن آدم قم، مورد اعتماد من بر دین و دنیای شماست».
میگویند زکریا به خدمت امام رضا(ع) مشرف شد و گفت من دیگر در قم نمیمانم، جاهلان زیاد شدهاند و آنطوری که باید به امور دینی پاسخگو نیستند، امام به ایشان فرمودند: مبادا از قم بروی، عالم دین باید برای دین مردم بماند و جایی که امر به معروف و نهی از منکر اجرا نشود، سینهاش تنگ خواهد شد و پس از اصرار زکریا عتاب کردند که مبادا از این شهر بروی، وجود تو برای مردم قم مانند وجود پدرم موسی بن جعفر(ع) برای مردم بغداد است و بلایا را از مردم قم دفع میکند.
وجود بی مثال این بزرگان و محدثین، مانند ستارگان است البته در مقابل خورشیدی مثل حضرت فاطمه معصومه(س) شاید کمتر به چشم بیایند.
مقبره میرزای قمی نیز در مزار مقدس شیخان واقع است؛ مجدد علم اصول و شاگرد جناب وحید بهبهانی، شاگرد دو کتاب مهم در حوزههای علمیه یعنی «قوانین» در علم اصول و «غنائم الایام» در فقه که جزو کتابهای درسی حوزه بودهاند.
آشیخ عباس قمی در بازار قم و بر سر منبر گفته بود ای مردم، شبی در خواب میرزا را دیدم و پرسیدم آیا حضرت معصومه(س) میتوانند شفاعت مردم قم را بکنند؟ با حالت عتابآمیزی گفت من شفاعت قمیها را میکنم، بی بی حضرت معصومه(س) شفاعت عالمی را خواهند کرد.
جناب میرزای قمی نزد مردم این شهر به عنوان ارباب حاجت و صاحب کرامات شناخته میشود؛ میگویند فتعحلیشاه قاجار سعی داشت به هر طریق خودش را به ایشان نزدیک کند و میرزا ابا میکرد. بارها میشد که از مسجد جامع تا خانه، فتحعلیشاه با پای پیاده راه میافتاده در حالیکه میرزا سوار بر مرکبی بوده است، دست به ریش پادشاه میزد و میگفت نباید کاری کنی که این ریش در آتش بسوزد و همواره به او میگفت دوست ندارم به خاطر دوستی با اهل ظلم، دچار عذاب شوم و شاه هم در جواب میگفت میخواهم به این آیه قرآن عمل کنم که با هر کسی دوستی کنید با همان محشور میشوید.
میرزای قمی مردی اهل مبارزه نیز بوده و در هنگام نبردهای ایران و روس، رسالهای به نام «عباسیه» در حمایت از عباس میرزا مینویسد، مردی که پرچم مقاومت و ایستادگی مردم ایران در مقابل روس را برافراشته بود.
میگویند وقتی امام راحل بر سر مرقد استادشان میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در مزار شیخان آمدند، تحت الحنک عمامهشان را باز کردند و غبار روی قبر استاد را پاک کردند و فرمودند اگر یک مرد در اینجا خفته باشد، ایشان است.
از دیگر بزرگانی که در اینجا خفتهاند میتوان به دانشمندانی اشاره کرد که هر یک، پدر یکی از علوم جدید در ایران به شمار میروند؛ دکتر محمد قریب پدر دانش طب کودکان، دکتر عبدالحسین حائری پدر علم نسخهشناسی ایران و استاد سید محمد فاطمی پدر قانونشناسی مدنی که واقف بیمارستان فاطمی قم نیز بودهاند.
بانو مجتهده ایروانی صاحب کتاب 30 جلدی «انوار فقه» در شرح لمعه و بانو شهربانو صفری موسس 40 مکتب عصمتیه در ایران و بحرین که در سال 1392 در مشهد مقدس از دنیا رفتند و بنا به وصیتشان برای دفن در جوار مادرشان به مزار مقدس شیخان در قم انتقال یافتند.
650 نفر از شهدای دوران دفاع مقدس نیز در مزار مقدس شیخان آرمیدهاند؛ سه تن از اصحاب ائمه اطهار(ع)، بزرگان دیگری همچون شیخ الاسلامهای قم در قرون متمادی مانند ملامحمد صادق قمی کسی که اولین نماز باران را در قم خواندند و شیخ الاسلام قم در زمان ناصری بودهاند، آیتالله میرزا ابوطالب قمی داماد میرزای قمی که سه پارچه آبادی را وقف دستگاه سیدالشهدا(ع) کردند و سالانه هزار نفر از محل درآمد این موقوفات به زیارت کربلای معلی مشرف میشوند.
حجتالاسلام مهدی خویی پژوهشگر حوزه اهل بیت(ع)